ОЛОХ УТУМНУУР
Инники олоро сылдьыбыт ѳбүгэлэриттэн киhи элбэххэ үѳрэнэр, ылар, утумнуур уонна илдьэ хаалар. Манна мин үп-ас уонаа хаччыны эппэппин, манна мин ѳбүгэттэн бэриллибит харахха кѳстүбэт бэлэҕи ыйыахпын баҕарабын.
ХҮ11-ХҮ111 үйэлэр кирбиилэриттэн кэпсээммин саҕалыам. Баайаҕаҕа, Мандар Сааба диэн биhиги түҥ эhэбит олорбут, кини уолуттан, Күрдьүгэс Ньукулайтан, 1821 сыллаахха Балааҕыйа диэн кыыс тѳрѳѳбүт. Ол кыыс улаатан ыҥырыыга сылдьар олоҥхоhут, тойуксут, хомусчут эбит. Айылҕаттан айдарыылаах Ырыа Балааҕыйа туhунан кыраайы үѳрэтээччи, Андросов Егор Дмитриевич, «Баайаҕа олоҥхоhуттара» диэн кинигэтигэр, суруйбута. Икки хараҕа суох буолбутун кэннэ сиэнэ, мин ийэм Иустиния, уончалаах кыыс сылдьан сирдээн, ыалы кэритэн олоҥхолотон, хомустатан аhыыр аhылыкпытын булунар этибит диэн кэпсээбитэ. Сүүhүн ааhан баран ѳлбүтэ диирэ. Хос Эбэм Ырыа Балааҕыйа Баайаҕа Мѳҕүрүѳнүн киhитигэр, Неустроев Тэрэнтэйгэ кэргэн тахсан, Ньукулай диэн уолу тѳрѳппүт. Ол уол улаатан иhэн Слепцов Мэхээлэ (Күлтүкүс) баайга хамначчыттаабыт. Кыра сылдьан тѳрѳѳбүтүнэн кулунчугу кутуругуттан тутан, сылгы тиэрбэhин хаста да эргиппитин кѳрѳн, Күлтүкүс баай: «Ити оҕо тоҕо сүрэй! Бѳрѳҕѳ дылы буолан!», диэбитин иhин, Бѳрѳ Ньукулай диэн аат иҥэн хаалбыт. Кыра эрдэҕиттэн Ньукулай айылҕалааҕа биллэрэ.
Бѳрѳ Ньукулай Акулина диэн Баайаҕа Кутааматын Дедюкин Анисим уонна Уус-Таатта Маттаҕалар Даайа кыыстарын кэргэн ылбытыттан, бастаан мин ийэм Иустиния тѳрүүр. Эhэм Ньукулай атаҕар кыанарын таhынан олоҥхолуур, үчүгэй мас ууhа быhыытынан биллибит. Кини туhунан эмиэ Егор Андросов, «Таатта олоҥхоhуттара, отоhуттара, уустара», диэн кинигэлэригэр суруйталаабыта. Биирдэ эhэбин миинэ сылдьар ата сиргэнэн тииккэ кыhарыйан атаҕын тоhуппутун бэйэтэ уҥуох тутан атахтанан устунан биллэр уҥуох тутааччы буолбутун ийэм кэпсиирэ. Уус буолан Уус-Тааттаҕа киирэн эргэ балыыhа дьиэтин маастардаан туппута биллэр. Сүѳдэрискэ Баайга дьиэ туппутун, кэнники ону кѳhѳрѳн аҕалан баай уола Константин Элэмэскэ оскуола аспыта дииллэрэ. Ол киhи «кэччэҕэй», хамначчыттарын аhаппат буолан, эhэм Ньукулай Алдан уҥуор тахсан ыалы кэрийэн, ийэтин курдук олоҥхолоон, аhыыр эбит. Оннук курдук үрдүк дьоҕурдарын туhанан, биhиги ѳбүгэлэрбит астарын булунан олорбуттар.
Эhэм Бѳрѳ Ньукулай ѳлѳрүн саҕана, 1935 сыллаахха, саас таhырдьа кыс маска остуол атаҕа кыhа олорон, киирэн дьонугар кэпсээбит: «Маhым сыыhынан айылҕа оҕото түhэн онньоото, кэнэҕэс уус сиэннэнэр буоллум»- диэбит. Ол остуолун атаҕын, токарнай станогунан кыстарбыт курдугу, ийэм харыстаан таҥаска суулаан илдьэ сылдьарын кэлин тѳгүрүк остуол атаҕа оҥостубуппут.
Эhэбиттэн утумнаан, мин уолаттарбынаан уhанабыт. Дьиэбитин, миэбэлбитин, сахалыы иhиппитин-хомуоспутун бэйэбит илиибитинэн тутан-оҥостон олоробут. Эhэм тыллара туолбут диэхпин, бу кини биhиэхэ хаалларбыт утума, киниттэн бэриллибит дьоҕурун биhиги уолаттарбынаан салҕыыбыт уонна үүнэр кѳлүѳнэбитигэр үѳрэтэн хаалларар тустаахпыт. Оҥорбут оҥоhуктарбыт тѳрѳѳбүт нэhилиэкпитин киэргэттиннэр диэн 1970 сыллаахха ыhыахтыыр сиргэ Ленин 100 сааhыгар Тойон Сэргэ оҥорон туруорбутум, тулатыгар сэргэлэри оҥортообутум. Булгунньахха убайдарбар, бырааттыы Малгиннарга, П.Алексеев памятнигар эбии «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат», «Борцу за рабочее дело» диэн суруктары бетонтан стелалары куппутум.
Уолаттарбын кытта 1994 сыллаахха республикаҕа мебель оҥорооччулар конкурстарыгар кыттан 1 миэстэни ылбыппыт. Бу кыайыы биhиги дьиэ кэргэннэ суолталаах, уолаттар бэйэлэрин талааннарын элбэх дьонно бастакытын кѳрдѳрбүттэрэ.
Сахабыт Сирин араас муннуктарыгар уолаттарбыт оҥоhуктара дьону-сэргэни үѳрдэр. Улахан уол Володя Намҥа, Максим Аммосов уhаайбатыгар, былыргы саха осторуогун бырааттарынаан туппуттара. Владик Якутскайга художественнай училищены бастакы саха тѳрүт үгэhин бүтэрэн художник-мастер диэн идэни ылан элбэхтэ выставкаларга кыттыбыта. Ѳймѳкѳѳҥҥѳ Кривошапкин баай балаҕанын баран оҥорон чѳлүгэр түhэрбитэ. Үhүс уол Семен, Уус-Таатта уулуссаларын тааhынан кутан оҥортообута, Н.Д.Неустроев скверин туппута. 2022с сиэн кыыhым Валерия Владиславовна ыhыахтыыр сир киири аркатын оҥорбута. 2022 сыллаахха П.Алексеев площадыгар Володялыын Алдан нэhилиэгин герой ийэлэригэр ѳйдѳбүнньүк стела туруорбуппут. Күндү дьоммут герой ийэлэрбит, эбэлэрбит мѳрсүѳннэрин үйэтитэн. Киhи тѳрѳѳбүт дойдутугар кыhаллыахтаах, бэйэтэ баҕатынан ѳрѳ тутан, харыстаан сыhыаннаhыахтаах. Сатыырын туhаҕа таhааран тула ѳттүтүн тупсарыахтаах.
1967 сыллаахха Дария Петровналыын ыал буолан сиэннэри, хос сиэннэри тэнитэн «Ыал ийэтинэн»-диэн үгэhи тутуhан олоробут. Оҕо ѳбүгэлэрин билэн улаатыахтаах, дии саныыбыт, оччоҕуна кини күүhүгэр күүс эбиллэр, бигэ эрэллээх, бѳҕѳ киhи буолар.

Малгин Владимир Семенович